Biljna proizvodnja u svetu bez mera zaštite bilja i primene pesticida ostvarivala bi samo oko 30% od potencijalnih prinosa. Po jednoj od definicija pesticidi su “supstance ili smeše supstanci namenjene za prevenciju, uništavanje, suzbijanje ili smanjenje količine štetočina”.Pored dominantne (90%) primene u poljoprivredi, pesticidi se primenjuju i u šumarstvu i drvnoj industriji, industriji prehrambenih tehnologija, veterini i komunalnoj higijeni. Prvi pomen određenih hemijskih jedinjenja u službi zaštite bilja vezuje se za XVII vek i primenu bakar-sufata u zaštiti kolja za vinograde od truleži. Danas se pod pojmom pesticidi podrazumeva da su to proizvodi hemijskog ili biološkog porekla namenjeni za sprečavanje, suzbijanje i uništavanje organizama štetnih za bilje, biljne proizvode i plodove, drvo i proizvode od drveta na otvorenom i u zatvorenom prostoru, kao i suzbijanje ili uništavanje nepoželjnih vrsta biljaka i drugih organizama.
U odnosu na štetne organizme, pesticidi se dele na tri osnovne grupe:
- herbicidi – namenjeni za suzbijanje zeljastih i drvenastih korova, algi, mahovina, lišajeva i parazitnih cvetnica,
- fungicidi – namenjeni za suzbijanje gljiva prouzrokovača biljnih bolesti
- insekticidi – namenjeni za suzbijanje štetnih insekata,
a kasnije su se razvile i podgrupe:
- rodenticidi –suzbijanje glodara
- akaricidi - suzbijanje grinja
- nematocidi - suzbijanje valjkastih crva
- moluskocidi - suzbijanje mekušaca, puževa
- algicidi – suzbijanje algi
- antihelmintici - suzbijanje glista
- arboricidi - uništavanje drvenastih korova
- atraktanti - sredstva koja privlače štetne insekte
- defolijanti - izazivanje prevremenog opadanja lišća
- desikanti - izazivanje uvenuća i sušenja biljaka
- fumiganti – sredstva koja deluju gasnom fazom
- hemosterilizanti – utiču na sterilitet imaga
- repelenti – sredstva koja odbijaju štetne organizme od gajene biljke
- regulatori rasta biljaka
Biopesticidi
Poslednjih decenija, a u skladu sa širenjem organske proizvodnje i očuvanjem životne sredine razvila se posebna grupa biopesticida. Biopesticidi su određeni tipovi pesticida koji su dobijeni iz prirodnih materijala kao što su mikroorganizmi (gljive, bakterije, virusi…), biljnog (ekstrakti iz biljaka) i životinjskog sveta (nematode…) i nekih minerala. Osnovne karakteristike biopesticida su da su manje toksični, odnosno nisu toksični za čoveka, aktivni su samo prema ciljanom štetnom organizmu i efikasni su u malim količinama te se brzo razgrađuju i nemaju rezidualno delovanje i za sada nije utvrđena rezistentnost ciljanih štetnih organizama prema njima.
Biopesticidi nisu savršeni, za delovanje im je potrebno više vremena i slabija im je perzistentnost (kraće delovanje), pa se kao prioritet stavlja njihovo unapređenje i usavršavanje kao mogućim zamenama konvencionalnim pesticidima.
Herbicidi
Četrdesetih godina XX veka dolazi do sinteza prvih herbicida, pa 1942. godine, sintetiše se 2,4 – dihlorfenoksisirćetna kiselina, poznatija kao 2,4D. Od tada do danas je razvijeno više stotina aktivnih materija koje deluju kao herbicidi koji su postali najprimenjivanija grupa pesticida u poljoprivrednoj proizvodnji.
Herbicidi mogu biti sistemični, lokalsistemični i nesistemični, odnosno kontaktni u zavisnosti od sposobnosti preparata da se kreće (translocira) u biljci. Podela može biti i prema delovanju na gajenu biljku, te su grupisani u selektivne i neselektivne pesticide. Herbicidi se dele i po nameni te su podrupe “graminicidi”, “desikanti”, “defolijanti”, “avenicidi”, “arboricidi” itd.
Osnovni princip za pravilan izbor herbicida je fenofaza razvoja gajene biljke, stepen stalnosti, brojnosti i pokrovnosti korovskih biljaka koje ugrožavaju usev ili zasad, spektar delovanja herbicida, a uz konsultaciju sa stručnim licem koje kontroliše proizvodnju.
Fungicidi
Fungicidi su prvootkrivena hemijska jedinjenja koja je čovek koristio za zaštitu gajenih biljka od prouzrokovača bolesti. Tokom XIX veka u upotrebu ulaze sumpor i bakar tzv. “neorganska era”, a 1885. godine pronalazak “Bordovske čorbe” predstavlja i početak industrijske proizvodnje fungicida, Četrdesetih godina XX veka počinje era organskih fungicida koja traje do danas..
Jedinjenja koja služe zaštiti od prouzrokovača biljnih bolesti dele se na fungistatičke (zaustavljaju porast parazitne gljive) i fungicidne (uništavaju patogenu gljivicu). Prema načinu delovanja na patogena mogu biti preventivni (protektivni) koji suzbijaju patogena kad dospe na površinu biljke pre ostvarene infekcije, kurativni fungicidi koji suzbijaju patogene posle ostvarene infekcije i fungicidi sa rezidualnim delovanjem (post-infektivni i post-simptomski) – preventivni ili kurativni sa produženim delovanjem.
Prema pokretljivosti u biljci mogu biti kontaktni (nesistemični, površinski) – ne kreću se u biljci, zatim sistemici (translokacioni) – kreću se kroz biljku ascedentno i descedentno i lokal-sistemici (ograničeni sistemici) – kreću se kroz biljku ograničeno, samo oko mesta primene, najčešće u okviru lista pa se još označavaju I kao translaminarni. Prema mestu primene odnosno objektu koji se tretira mogu biti fungicidi za tretiranje semena i sadnog materijala, zatim za suzbijanje prouzrokovača bolesti u zemljištu (dezinfekcija) I oni koji imaju najširu primenu za tretiranje nadzemnih delova biljaka (folijarna primena).
U okviru grupe fungicida razvijene su u odnosu na patogena i podgrupe kao “baktericidi”, “algicidi”. Takođe, razvijaju se i podgrupe uske specijalizacije kao što su “botriticidi”, zatim fungicidi za tretiranje semena i rasada…
Osnova pravilne primene fungicida i uspešne zaštite je u preventivnim i pravovremenim tretmanima gajenog bilja, a u saglasju sa stručnjacima za zaštitu bilja.
Insekticidi
Razvoj insekticida usko je vezan za brojna otkrića u hemiji i nagli industrijski razvoj u pojedinim zemljama kao Nemačka, Engleska, SAD u periodu poslednjih decenija XIX veka i prvih decenija XX veka.
Jedan od najznačajnijih i najpoznatijih insekticida, DDT, iz grupe aromatičnih ugljovodonika uveden je u proizvodnju 1942. Piretroidi, karbamati, organofosfati se razvijaju pedesetih i šezdesetih godina XX veka, a u poslednjoj deceniji i neonikotinoidi.
Prema načinu delovanja insekticidi se dele na kontaktne (deluju na mestu dodira odnosno, kontakta s insektom ili biljkom), digestivne ili utrobne (insekticidi koji nakon dospevanja u probavne organe manifestuju svoje delovanje), inhalacione (insekticid koji deluje svojom gasovitom fazom nakon udisanja), repelentne (odbijaju izvesne štetočine), regulatore rasta i razvoja insekata (utiču na metabolizam gajenih biljaka ubrzavanjem, usporavanjem ili modifikovanjem pojedinih fizioloških procesa).
Prema načinu primene insekticidi mogu biti insekticidi za primenu preko zemljišta, za zimsko tretiranje voćaka i vinove loze, zatim insekticidi za tretiranje semena, rasada i sadnog materijala, insekticidi za folijarno tretiranje biljaka, potom insekticidi za suzbijanje štetnih insekticida i grinja u skladištu, insekticidi za tretiranje drveta- trupaca i drvne građe.
U okviru ove grupe, razvile su se podgrupe akaricidi (suzbijanje grinja), limacidi ili moluskocidi (suzbijanje puževa), rodenticidi (suzbijanje glodara), kao i uskospecijalizovane grupe “aficidi” (suzbijanje vaši).
Kod primene insekticida, kao i drugih pesticida, od presudnog značaja je primena preparata sa različitim mehanizmom delovanja kako ne bi došlo do pojave rezistentnosti. Zbog toga je važno poznavanje pripadnosti određenog preparata hemijskoj grupi i njihovno pravilno smenjivanje. Takođe, tretmane treba obavljati u konsultaciji sa IPS za pojedine terene I po prekoračenju praga štetnosti.
